نجمه سیددخت
خدمات داوطلبانه، به مجموعه خدماتی گفته میشود که شخص داوطلب بدون در نظر گرفتن منفعت مالی آنها را انجام میدهد. افراد با دلایل خاص خود در فعالیتهاي داوطلبانه شرکت میکنند که انگیزه هر فرد با توجه به روحیات، شرایط زندگی، خانواده و محیط خود متفاوت است. یکی از نهادهایی که به دلیل محدودیتهای مالی از یک سو و ماهیت اجتماعی فعالیتها و خدمات خود میتواند از ظرفیت نیروهای داوطلب استفاده کند، کتابخانهها هستند. برنامههای داوطلبانه در کتابخانهها طیف وسیع و مهمی از فعالیتهای داوطلبانه از جمله فعالیتهای سنتی و اولیه کتابخانه (جابجایی کتابها یا آموزش به کاربرانی که نیاز به کمک دارند) تا فعالیتهای تخصصی را پوشش میدهد. اگر چه فعالیت داوطلبانه میتواند در انواع مختلف کتابخانهها انجام شود و انجام نیز میشود؛ لیکن به طور خاص کتابخانههای عمومی بیشترین پتانسیل و ظرفیت استفاده از داوطلبان را دارند؛ علاوه بر این، کتابخانههای عمومی بیشتر از هر نوع کتابخانه دیگری به ارائه خدمات به طیف وسیعی از مردم میپردازند. کتابخانهها براي جذب و به کارگیري داوطلبان و مدیریت صحیح آنها باید از انتظارات و انگیزههاي آنان باخبر باشند، تا بتوانند هدفمند نیروی داوطلب جذب کنند؛ زیرا وقتی داوطلبی جذب میشود، براي آموزش آن داوطلب هزینههایی از طریق کتابخانه انجام خواهد شد و اگر در حفظ و نگهداري آن تلاش کافی نشود و رضایتمندي داوطلب برآورده نشود، داوطلب کتابخانه را ترک خواهد کرد؛ از طرف دیگر، با توجه به اینکه داوطلبان در مقابل فعالیتی که انجام میدهند حقالزحمهاي دریافت نمیکنند و کاملا رایگان این عمل را انجام میدهند باید بهصورت ویژه مورد توجه قرار گیرند؛ زیرا ممکن است کوچکترین بیمهري و کمتوجهی و عدم حمایت از طرف مدیران و پرسنل کتابخانه، باعث عدم رضایتمندي و عدم وفاداري داوطلبان شود و آنان دیگر انگیزهای براي ادامه فعالیتهاي داوطلبانه خود نداشته باشند.
میتوان گفت داوطلبان افرادی هستند که بدون دریافت حقوق، وقت و استعداد خود را وقف حمایت از برنامهها و طرحهای کتابخانه میکنند. در کتابخانه برای داوطلبان فرصتی برای به اشتراک گذاشتن مهارتهای خود، کسب مهارتهای تازه و ملاقات با افراد جدید فراهم میشود و آنها منبعی با ارزش در کتابخانه محسوب میشوند؛ بنابراین حضور داوطلبان براي کتابخانههاي عمومی ضروري بهنظر میرسد؛ زیرا از یک طرف کتابخانههاي عمومی به دلیل نداشتن پشتوانه مالی قوي و عدم درآمدزایی، توانایی استخدام نیروهاي جدید را ندارند و از طرف دیگر، شواهد نشان داده است که داوطلبان فعالیت در کتابخانه، به مطالعه علاقهمند هستند و حضور آنها به نوعی باعث مطالعه بیشتر و جذب افراد بیشتر به کتابخانه میشود؛ لذا، باید رضایتمندي و وفاداري داوطلبان و عوامل مؤثر بر آنها توسط کتابخانههاي عمومی مورد نظر و ارزیابی قرار گیرد. داوطلبانی که از فعالیتهاي خود احساس رضایتمندي میکنند، نقش مهمی در شکلگیري ساختار داوطلبی کتابخانه دارند؛ زیرا این افراد تمایل زیادي دارند تا دوستان و آشنایان خود را به داوطلب شدن در کتابخانه ترغیب و تشویق کنند؛ بنابراین، داوطلبان راضی نه تنها در ارائه تصویر مثبت از کتابخانهها در دیدگاه عمومی نقش دارند؛ بلکه در جذب داوطلبان بیشتر و افزایش منابع انسانی در کتابخانهها مؤثرند.
میتوان گفت داوطلبان مکمل کار کارکنان حقوق بگیر هستند و نه جایگزین آنها. مدیریت کتابخانه هنگام تعیین کردن وظایف داوطلبان، باید تأکید کند که هیچ کدام از وظایفی که به عهده کارمندان حقوق بگیر است، نباید توسط داوطلبان انجام شوند.
کتابخانهها از استخدام اعضای جامعه به عنوان داوطلب و استفاده از مهارتها و استعدادهای آنها به صورت تصاعدی سود خواهند برد؛ علاوه بر انجام شدن بعضی از کارهای مهم یا به کار گرفتن این افراد با استعداد در خانواده کتابخانه، میتوان با استفاده از داوطلبان پایگاهی قدرتمند برای حمایت از کتابخانه در جامعه ایجاد کرد.