مهدی منصوری بیدکانی

دکتری اقتصاد و عضو هیأت علمی

امروزه مباحث مرتبط با منابع طبیعی و محیط زیست تبدیل به یکی از مهم­ترین مقولات حکمرانی کشورها و مناطق مختلف بویژه در مناطق با تنش آبی بیشتر گردیده است. ایران به عنوان یکی از کشورهایی که همواره با مساله کمیابی منابع آبی مواجه بوده شرایط شکننده­ و پرتنشی را در این خصوص طی می­کند. خشکسالی مستمر، از بین رفتن تالاب­ها، خشکی دریاچه­ها و رودها، از بین رفتن جنگل­ها و… همه و همه نشان از شرایط نامساعد طبیعی کشور است. حال آنکه تغییرات اقلیمی نیز سبب مضاعف شدن این مسائل و بحران­ها شده است. سیاست گذاران بدنبال کاهش اثرات سو این مسائل طرح­ها و برنامه­های مختلفی را پیاده سازی و یا برنامه­ریزی کرده و می­کنند. از جمله اقدامات در این خصوص انتقال آب بین بخشی بوده است. یعنی تصور بر آن است که در برخی مناطق آب مازاد وجود دارد (که چنین مفهومی ماهیتا غلط است) و می­توان آب را از این مناطق به مناطق دارای کمبود آب منتقل کرد. اما چرا این گونه طرح­ها نه تنها فاقد اثربخشی است بلکه به لحاظ اقتصاد محیط زیست نیز فاقد توجیه لازم است؟ این طرح­ها وضعیت محیط زیستی منطقه فرستنده آب (منطقه مبدا) و سایر مناطق مرتبط با این انتقال را به شدت تحت تاثیر خود قرار داده و علاوه بر تهدید حیات بسیاری از موجودات زنده در این شریان­های طبیعی، منجر به تغییر شرایط زیست محیطی و طبیعی در این مناطق می­گردد. از سوی دیگر این طرح­ها  از نظر اقتصادی تاثیرات بسیار مخربی بر مناطق مذکور دارد. که در این مجال ضمن حائز اهمیت دانستن اثرات زیست محیطی انتقال آب، تنها به بررسی آثار اقتصادی انتقال آب بر مناطق فرستنده و سایر مناطق مرتبط با نگاهی به طرح انتقال آب از استان چهارمحال و بختیاریخواهیم پرداخت.

تامین منافع ملی و کلان  اولین ویژگی تعریف شده جهت یک سرمایه­گذاری دولتی است. در واقع سود و منفعت جمعی است که دولت را به عنوان نماینده مردم به سرمایه­گذاری و هزینه نمودن در کشور وا می­دارد. به دیگر سخن عقلانی نیست که دولت­در زمینه­ای سرمایه­گذاری و یا ترغیب به سرمایه­گذاری کند که نه تنها منفعت و سودی برای کشور به دنبال ندارد بلکه مسبب زیان و ضررهای متعددی گردد. و هیچ دولتی نیز به دنبال چنین امری نیست. طرح­های انتقال آب با اهدافی چون، افزایش تولید و درآمد ناخالص ملی، افزایش رفاه عمومی، افزایش اشتغال و افزایش ارزش افزوده تولید در یک بخش اقتصادی (بیشتر بخش کشاورزی) شکل می­گیرد. و در واقع در پس هر طرح انتقال آب در وهله­ی نخست هدفی اقتصادی وجود دارد. این طرح­ها برای منطقه فرستنده (مبدا) آثاری چون کاهش عرضه آب، کاهش تقاضا برای دیگر عوامل تولیدی مرتبط با آب مانند نیروی انسانی و سرمایه، کاهش ظرفیت­ها و پتانسیل­های اقتصادی و در مجموع کاهش تولید، اشتغال و رفاه را بدنبال دارد.

طبیعتا در مورد منطقه گیرنده(مقصد) این شرایط بصورت بالعکس برقرار خواهد بود. همچنین سایر مناطق مرتبط با این انتقال آب از این تغییر و تحولات بی بهره نخواهند بود و اثرات خاص خود را از این تغییرات خواهند برد. اما سوال اینجاست که در جهت تصمیم­گیری در مورد انتقال یا عدم انتقال آب فاکتورهای مهم و در اولویت کدامند؟ به عبارت دیگر بایستی بر چه مبنایی تشخیص داد که از نظر اقتصادی صرفه انتقال آب وجود دارد؟ این مبناها بر اساسعلم اقتصاد منابع طبیعی عبارتند از:

1.در نظر گرفتن شرایط اقتصادی حاکم بر این مناطق (مناطق مبدا، مقصد و مرتبط)

2.میزان تحریک پذیری منابع و عوامل تولید در هر یک از این مناطق

3.وضعیت هر کدام از مناطق از نظر وجود یا عدم وجود اشتغال کامل

4.وجود ظرفیت­های استفاده نشده عوامل تولید در این مناطق

لذا  با سنجش و در نظر گرفتن موارد فوق می­توان تصمیم­گیری در مورد انتقال آب را از حیث اقتصادی مفید و یا مضر برآورد کرد.و در صورتی که بتوان منافع حاصل از این انتقال برای منطقه گیرنده را بیشتر از مجموع زیان­های شکل گرفته برای مناطق فرستنده و مرتبط دانست می­توان این تصمیم را به لحاظ اقتصادی قابل قبول دانست. با توجه به هدفی که طرح انتقال آب از استان دارد می­توان سه منطقه را این گونه تعریف کرد: منطقه مبدا «استان چهارمحال و بختیاری»، سایر مناطق مرتبط«استان خوزستان» و منطقه مقصد «استان اصفهان».

مسلما دو منطقه مبدا و مرتبط یعنی استان­های چهارمحال و بختیاری و خوزستان از این امر متضرر و منطقه مقصد یعنی اصفهان از این امر منتفع خواهد شد. اما این ضررها و انتفاع به چه مقدار است؟ آیا اصولاً در این طرح سنجش و حتی برآوردی ذهنی از این دو صورت پذیرفته است؟از سوی دیگر کدام یک از این آیتم­ها و مبناهای مذکوردر تصمیم­گیری جهت انتقال آب کارون از سرچشمه خود مدنظر قرار گرفته است؟ آیا نرخ بالای بیکاری در دو استان خوزستان و چهارمحال و بختیاری، وابستگی بسیاری از مردم به شغل کشاورزی، بالا بودن فقر در این دو استان، مهاجرت روزافزون جوانان و تحصیل کردگان این استان­ها به استان­های دیگر، تغییر شغل بسیاری از کشاورزان  به مشاغل کاذب در این دو استان، افزایش روز افزون مهاجرت به شهرها و خالی شدن روستاها بدلیل مشکلات کم آبی در کشاورزی و نقش عمده استان­های خوزستان و چهارمحال و بختیاری در تولید محصولات کشاورزی کشور در نظر گرفته شده است؟

نگارنده معتقد است با توجه به شرایط اقتصادی حاکم بر استان‌های چهارمحال و بختیاری وخوزستان این طرح علاوه بر تشدید روند تخریب محیط زیست و منابع آبی کشور از یکسو در دو استان فوق الذکر منجر به گسترش فقر، بیکاری، روی آوردن به مشاغل کاذب و منشا بسیاری از مشکلات اجتماعی خواهد شد و از سوی دیگر دو استان عمده و مهم در تولید محصولات کشاورزی ایران را با مشکلات متعددی روبرو خواهد ساخت.