مصیب شیرانی: پژوهشگر حوزه آب و محیط زیست

سیل پدیده ای غير قابل اجتناب  است در هنگامي كه مقدار بارش ها بيشتر از ميزان نفوذ و نگه داشت حوزه باشد و يا بعضا در اثر ذوب شدن ناگهاني برف، روان آب هايي جاري مي شود كه موجب افزايش دبي رودخانه و يا مسيل ها شده و در نهايت منجر به وقوع سيل مي شوند.با توجه به توپوگرافي استان، موثرترين و مفيدترين نوع بارش در اين منطقه برف است كه با ذوب تدريجي، موجب تغذيه سفره هاي آب زيرزميني و آب هاي جاري مي شود.
تغيير الگوهاي بارش در سال هاي اخير موجب شده است كه در بيشتر موارد بارش ها به صورت باران و با شدت و فراواني در مدت زمان كم همراه باشد كه آنها را از دسترس خارج مي كند، بنابراين هرچند سيلاب مي تواند آثار مخرب بسياري داشته باشد، در عين حال به مثابه فرصتي تكرار ناشدني در سرزمين هاي كم بارشي نظير ايران است كه در صورت كنترل آب هاي سطحي نقش موثري در مديريت مصرف را در پي خواهد داشت.مديريت و كنترل سيلاب با روش هاي سازه اي و غيرسازه اي صورت مي گيرد و در صورتي كه تمهيدات لازم پيش از وقوع سيل براي آن در نظر گرفته شده باشد،مدیریت و استفاده بهینه و زنده سازی چشمه ها و قنات ها استان هدقی قابل دست يابي است.

نگاهی  به پيشينه سيل در استان چهارمحال و بختياري
اقدامات نسنجيده سال هاي اخير در تجاوز به حريم رودخانه ها و مسدود كردن مسيل هاي تاريخي عامل افزايش خسارت هاي ناشي از سيل هستند.. در  استان ما واقیع تاریخی حاکی از سیلاب های  است که گاهان خسارات جانی و مالی  زیادی  به مردم زده است . سيل 1300 خورشيدي در دهكرد قديم  رخ داده  است که مرحوم آيت الله حاج محمد باقر امامي نيز به اين سيل اشاره داشت و شعري در اين خصوص نيز سروده است. مردم پس از وقوع اين سيل، مسير آب را شناسايي كرده و در مقابل آن سيل بند ساختند كه هنوز شواهدي از آن باقي مانده است، برداشت خاك مورد نياز جهت ساخت سيل بند نيز كه دو خندق بزرگ را پديد آورده بود كه آنها را به دو حوضچه ذخيره سازي آب مبدل كردند و با حفر دو خندق آب سيلاب ها و چشمه هاي پيرامون را به آن منتقل كردند.مردم نه تنها از سيلاب هاي بعد صدمه نديدند، بلكه مشكل تامين آب خود را در طول تابستان با اين روش حل و از طرفي با راهكاري هوشمندانه سفره هاي آب زيرزميني را تغذيه می كردند.
در سال 1352 نيز سيلي ويرانگر در شهر بروجن با طغيان رودخانه خشك شهر به وقوع پيوست كه تلفات جاني و خسارات بسياري را براي محلات (محل پایین و سر سقا)منتهي به رودخانه به دنبال داشت و شدت خرابي ها و تلفات آن نيز در روزنامه درج شدهاست.
پس از اين سيل مهيب مردم ساخت و ساز خانه هاي مسكوني را به مناطق بالادستي انتقال دادند.
سيلاب قهفرخ در دهه 40 قرن حاضر نيز كه موجب ويراني و خساراتي شد  است.

سیل تهدید است یا فرصت و چه باید کرد؟

سيل موهبت الهی است اگر با دانش بومی و درایت مدیریت شود.  یکس از راهکاری  برای  كنترل سیل ورودی به شهرها و توسعه تفرجگاه‌های طبیعی  ایجاد  پاركهای  آبخیز است.آبخیزداری در رویكرد نوین مدیریت آبخیزهای شهری، علاوه بر اهدافی ازجمله حفظ منابع پایه آب، خاك، پوشش گیاهی و مدیریت سیل‌های ورودی به شهرها، هدف تقویت ارتباط انسان و طبیعت در قالب پارك آبخیز را نیز دنبال می‌كند، تغییر اقلیم، تشدید سیل‌های شهری، سبك شهرنشینی مدرن و دور بودن از طبیعت ازجمله مشكلات شهرها در شرایط كنونی است.در حقیقت پارك آبخیز پاسخی به دو نیاز كنترل سیلاب‌های شهری و ایجاد تفرجگاه طبیعی در مجاورت مراكز جمعیتی است. نوع بارندگی و وضعیت ساخت شهرها در كشور ما شرایطی را به‌وجود آورده است كه اغلب آن‌ها با مشكل سیل مواجه هستند؛ موضوعی كه در سال‌های اخیر به‌كرات در مناطق مختلف كشور شاهد آن بودیم و خسارت‌هایی را نیز به‌دنبال داشت.كه مدیریت سیل‌های شهری از منشا در سطح حوزه‌های آبخیز بالادست شهرها و استفاده از ظرفیت سیلاب مهار شده در مناطق مستعد در توسعه تفرجگاه همجوار با سكونتگاه‌ها رویكرد  مناسب برای مدیریت حوزه‌های آبخیز شهری است.با برنامه ریزی و اجرای  بوستان های ابخیز  علاوه بر كنترل سیل ورودی به شهرها  می توان به توسعه تفرجگاه‌های و افزایش فضای سبز پایدار شهری  دست یافت. که قطعه انتخاب گونهای بومی و کم نیاز به آب و مقاوم  به شرایط اقلیمی در پایدار فضای سبز  تاثیرگذار خواهد بود.  لذا  با هماهنگی  شهرداری و دهیاری های و مدیریت ابخیر داری استان برای جذب بودجه  پارك آبخیز با چشم‌اندازها و مناظر طبیعی در قالب طرح‌های آبخیزداری و آبخوان‌داری پیرامون  شهرها و مراکز  جمعیتی ایجاد  خواهد شد. نزدیكی به شهر و سهولت دسترسی به طبیعت و محیط‌های طبیعی برای شهروندان از امتیازات ویژه پارك  و بوستان آبخیز است به‌طوری كه در برخی موارد ساكنان محلات و شهرك‌های واقع در پایین‌دست و خروجی آبخیزهای شهری حتی بدون استفاده از وسیله نقلیه و با صرف زمان كوتاهی پیاده‌روی به پارك آبخیز شهری می‌رسند.پارك‌های آبخیز شهری علاوه بر كاركردهای  فوق، ظرفیت‌های فراوان دیگری ازجمله حفظ كاربری اراضی طبیعی پیرامون شهر و جلوگیری از تغییر غیرمجاز آن، حفظ خاك، كنترل فرسایش، مهار رسوبات ورودی به شهرها و تثبیت زمین لغزش و رانش زمین در حوزه‌های آبخیز شهری را  فراهم می نمایند.  در صورت کاشت گونهای گیاهی  دارویی  همچون گل محمدی و سایر گیاهان ارزشمند فلور استان قطعا اشتغال، درآمدزایی و كمك به اقتصاد ساكنان و آموزش و ارتقای سطح آگاهی‌های مردم در زمینه منابع طبیعی  افزایش خواهد یافت.(شایان ذکر است   تاكنون بیش از 8 هزار گونه گیاهی در ایران شناسایی شده‌اند كه قریب 1300 گونه آن در طبیعت  استان شناسایی و ثبت شده است که از این تعدا د 350 گونه را گیاهان خاص دواریی ارزشمند تشکیل می دهدکه تنها در استان ما می رویند.) این مهم قطعا با  همکاری و هفکری. متخصان منابع طبیعی استان با مدیریت راه و شهرسازیو شهرداری‌ها و دهیاری های استان محقق خواهد شده.  علاوه بر این  الگوی شهرسازی پایدار منطبق با اصول طبیعت ضمن حفظ عرصه‌های طبیعی پیرامون شهرها و عرصه‌های جذب روان‌آب در بالادست و جلوگیری از گسترش بیش از حد سطوح نفوذناپذیر و عایق شهری، جلوگیری خواهد نمود.لذا پیشنهاد می گردد کارگروه ویژه ای در این خصوص در استان شکل گرفته و بابرنامه ریزی در ردیف یودجه سالهای اتی  احداث بوستان های آبخیز در نظر گرفته شود.  و درپایان باید گفت تمدن ایران  تمدنی سیلابی است. سیلاب نعمت است. اگر باید درایت و دانش بومی و نوین  آن را کنترل و هدایت کرد.و بجای مدیریت در بحران ، بحران ها را پیش از وقوع مدیریت کرد.