با توجه به اخبار و فیلم منتشره در سایت عصر ایران در خصوص مشکلات پیش آمده برای زاینده رود (با عنوان زدن میخ آخر بر تابوت زاینده‌رود/ می‌خواهند بیش از ۴۰ میلیون متر مکعب آب دیگر هم از این رودخانه بردارند/ مگر زاینده رود چقدر توان دارد؟ ، مطالب زیر تقدیم می گردد..
در حالی که متوسط حجم کل آب سالانه چهار محال بختیاری رقمی در حدود ۱۰میلیارد متر مکعب است، در سالهای آتی به علت پدیده گرمایش زمین، مقدار آن رو به کم شدن خواهد بود و در سالهای اخیر تقاضا برای آب به‌علت رشد نسبتاً بالای جمعیت، توسعه کشاورزی، شهرنشینی و صنعت انتقال آب به یزد و کاشان و نایین و…. ، متوسط سرانه آب قابل تجدید حوضه کارون و زاینده رود را تقلیل داده است. ارقام متوسط سرانه آب کشور در سالهای آینده به مفهوم ورود ایران به مرحله تنش آبی از سال ۱۳۸۵ و ورود به حد کم آبی جدی در سال ۱۴۱۵شمسی خواهد بود. در نهایت باید نسبت به هشدار مشترک سازمان برنامه و بودجه و سازمان ملل متحد مبنی بر اینکه “ در سه دهه اخیر استحصال آب شیرین از رودخانه ها ، جویبارها ، سفره های آب زیر زمینی و سایر منابع چهار برابر شد است واکنش منطقی نشان داد. واکنش منطقی عبارت از احداث پی در پی سد و انتقال آب از این حوضه به آن حوضه نیست ؛ واکنش منطقی عبارت است از استفاده شیوه های مناسب استحصال و بهره برداری آب موجود در هر منطقه است که کارایی بالای داشته باشند. در مورد کشاورزی استفاده از گونه های مناسب با اقلیم منطقه و اصلاح الگوی کشت و بدور از نگاه سود جویانه و مهمتر از همه صرفه جویی در مصرف آب لازم و ضروری است.
به‌رغم محدودیت منابع آب و توزیع نامناسب زمانی و مکانی آن در کشور، استفاده از این منابع باارزش و غیرقابل جایگزین از کارآیی مطلوبی برخوردار نبوده و راندمان آن بسیار پایین است. میزان کارآیی مصرف آب بخش کشاورزی حدود ۳۰ درصد محاسبه می‌شود. در بخش مصارف شهری صرف‌نظر از مصارف بی‌رویه شهروندان، به دلیل فرسودگی شبکه‌های توزیع داخل شهرها میزان اتلاف تا حدود ۳۰درصد برآورد می‌شود. مجموعه مشکلات فوق از اتلاف شدید منابع محدود آب کشور حکایت دارد. از این‌رو، به‌منظور مقابله با بحران کمبود آب، اتخاذ رویکردها و سیاست‌های نوین از سوی دولت برای جلوگیری از تخریب روزافزون این عنصر حیاتی ضروری است.
برداشت بی‌رویه از آبهای زیرزمینی یکی دیگر از چالشهای اساسی کشور می‌باشد
برداشت بی‌رویه از آبهای زیرزمینی به همراه خشکسالی‌های اخیر در چند سال گذشته در مناطق خشک کشور نظیر کرمان موجب نشست شدید سطح خاک و آسیب‌های جدی بر بخش کشاورزی شده است و همزمان با این بهره‌برداری‌ها، سفره‌های آب زیرزمینی در بسیاری از مناطق در نتیجه نفوذ آبهای شور مورد تهدید جدی قرار گرفته و از حیز انتفاع خارج شده‌اند.
عوامل عمده تهدیدکننده منابع آبی حوضه کارون و زاینده رود
سه عامل عمده افزایش جمعیت و شهرنشینی، توسعه صنعت و کشاورزی، انتقال آب به حوضه های داخلی نه تنها نیاز به مصرف آب به‌ویژه آبهای شیرین را افزوده، بلکه زمینه‌های نقصان کیفیت و آلودگی شدید منابع آبی این حوضه را هموار کرده است. شهرنشینی سریع و گسترش فعالیت‌های صنعتی و کشاورزی از طریق دفع پساب‌های کشاورزی، صنعتی و فاضلاب‌های خانگی در مناطق فاقد سیستم‌های جمع‌آوری و تصفیه فاضلاب از دلایل اصلی آلودگی آبهای کشور محسوب می‌گردند.. با توجه به شتاب روزافزون فعالیت‌های مختلف در این حوضه، در این بخش به‌طور خلاصه تعدادی از مؤلفه‌های اصلی اثرگذار بر محیط زیست و منابع آبی حوضه کارون و زاینده رود مورد بررسی قرار می‌گیرد.
الف) توسعه شهرنشینی
رشد سریع جمعیت در چند سال اخیر بستر‌های لازم برای توسعه شهرنشینی و تمرکز جمعیت در بخش‌های خاصی از کشور را فراهم نمود. این تمرکز جمعیت در نواحی شهری در حالی صورت می‌گیرد که بسیاری از شهرها فاقد زیربناهای لازم برای پاسخگویی به نیازهای جمعیت می‌باشند. این پدیده تبعات مخرب زیادی بر محیط زیست شهرها به‌ویژه کلان‌شهرهایی نظیر تهران و اصفهان بر جای گذارده است. این آثار در ابعاد گوناگونی بروز نموده و بحران‌های زیست محیطی مختلفی را به همراه داشته است. اغلب شهرهای استان اصفهان و ازانجمله شهر اصفهان به دلیل عدم برخورداری از یک آینده‌نگری و فقدان سیستم مستقیم و مستمر کنترل و هدایت رشد آن‌ها، در دهه‌های گذشته با رشد شتابانی مواجه بوده‌اند. مدیریت‌ها و طرح‌ریزی‌های شهری نیز بیشتر به پردازش چهره ظاهری شهر تأکید داشته و قوانین مصوبه نیز عمدتاً حدود و ثغور فعالیت‌ها را تنها در بعد فیزیکی مشخص کرده است.
رشد سریع شهرنشینی در استان اصفهان، مانع از اتخاذ تدابیر لازم برای حفاظت از محیط زیست شهری به‌طور عام و منابع آبی استحصالی از حوضه کارون و زاینده رود(چهار محال بخیاری) به‌طور خاص شده است. ضعف این اقدامات کاملا مشهود بوده و ابعاد این مخاطرات هر روز گسترده‌تر می‌گردد. بنابراین، چنانچه تدابیر لازمی در این مورد اتخاذ نگردد و با توجه به کمبود منابع آب کشور در نتیجه خشکسالی‌ها و تغییر الگوهای زندگی میتواند زمینه‌ساز بحران‌های جدی در کشور باشد. دراین میان انتقال آب زاینده رود به یزد وکاشان و نایین را نیز در تشدید بحران نقشی مضاعف داشته است. این در حالی است که در چندین سال گذشته بارها توسط متخصص با انتقال اب بین حوضه ای شدیدا مخالفت شده است.
ب) توسعه صنعت
رشد سریع صنایع در کشور ناشی از ضرورت تأمین نیاز به اشتغال جمعیت رو به رشد به‌ویژه در مناطق شهری بوده است، به گونه‌ای که بسیاری از مراکز و واحدهای صنعتی در حاشیه اصفهان مستقر شده اند و دومین استان از نظر تعداد واحد های صنعتی در کشور می باشد(استان تهران، اصفهان و خراسان به بیشترین واحدهای صنعتی کشور را تشکیل می‌دهند) که ، در خلال صنعتی شدن اصفهان ملاحظات زیست‌محیطی کمتر مورد توجه قرار گرفته و این روند بیشتر متأثر از مؤلفه‌های اجتماعی، اقتصادی و گاه سیاسی بوده‌اند این رویکرد باعث ازدحام صنایع در اصفهان گردید، که این پدیده به‌نوبه خود مشکلات زیست‌محیطی عدیده‌ای را در پی داشته و تبعات فعالیت‌های آن‌ها، به بهای تخریب محیط زیست به‌طور عام و تهدید منابع آبی به‌طور خاص میسر شده است.
جدول – توزیع کارگاه‌های صنعتی ده نفر کارکن و بیشتر به تفکیک استان در سال ۱۳۹۸
| تعداد کارگاه1379 | 1398 | ||
| اصفهان | ۱۸۳۰ | 3702 | |
| چهار محال بختیاری | —- | 236 |
مأخذ: آمارگیری از کارگاه‌های کشور، نتایج آمارگیری کارگاه‌های صنعتی ۱۰ نفر کارکن و بیشتر ، مرکز آمار ایران ۱۳۹۸
با توجه به اینکه هر مترمکعب فاضلاب تصفیه نشده میتواند ۴۰ مترمکعب آب پاک را آلوده نماید، با توجه به رشد نسبتاً سریع مصرف آب توسط صنایع، آلودگی منابع آب های سطحی و زیرزمینی پساب های فاضلاب شهری و صنعتی همواره زاینده رود را در معرض آلودگی قرار داده است .
ج) توسعه کشاورزی
نظر به اینکه کشاورزی یکی از عمده‌ترین بخش‌های مصرف کننده آب در کشور محسوب می‌شود، در صورت استفاده ناکارآمد از آب، از پتانسیل بالایی برای آلوده ساختن منابع آب سطحی و زیرزمینی کشور برخوردار است. همان‌طور که عنوان گردید بخش کشاورزی حدود ۹۴ درصد مصرف آب کشور را به خود اختصاص داده است. با توجه به سطح گسترده اراضی کشور، استفاده ناکارآمد از منابع آب و نهاده‌های کشاورزی (کود و سم) میتواند از نظر کمی و کیفی منابع آبی کشور را در معرض تهدید جدی قرار دهد. دریک مقایسه براساس آمار منابع رسمی برداشت آب از منابع آب سطحی (کارون و زاینده رود و سرشاخه های آن ) بالغ بر ۱۹۵ میلیون متر مکعب دراستان چهار محال بختیاری می باشد(۱%درصد آب حاصله از استان) و این در حالی است که برداشت آب منابع سطحی آب(زاینده رود) تنهاد در بخش کشاورزی در استان اصفهان ۱٫۳ میلیارد متر مکعب می باشد. لذا فقدان مدیریت مصرف آب از عمده‌ترین عوامل افت کمی و اتلاف منابع آب محسوب می‌گردند. میزان کارآیی مصرف آب در بخش کشاورزی به‌طور متوسط حدود ۳۰ درصد محاسبه می‌شود با توجه به محدودیت منابع آب کشور و اثر مستقیمی که بر سلامت شهروندان و به‌طور کل توسعه کشور دارد، بهینه‌سازی مصرف آب و سایر نهاده‌های کشاورزی جهت نیل به توسعه پایدار و درخور از اهمیت اساسی برخوردار است. غفلت و بی‌توجهی به آن با توجه به نیاز روزافزون به منابع آب در آینده نزدیک میتواند حوضه کارون و زاینده رود را با بحران و تنگناهای جدی مواجه نماید.در یک جمع بندی عوامل بحران آب در اصفهان (حقایق موجود)
۱- به دلیل رشد و توسعه بدون برنامه ریزی شهری و انتقال آب به یزد ((شهر یزد (شامل سی شهر و ۲۰۰ روستا)- کاشان- نایین و…..( این در حالی است که حجم کل آب حوضه کارون و زایند رود همواره ثابت بوده و خواهد بود(
۲-توسعه صنایع خارج از توان و ظرفیت اکولوژی رودخانه زاینده رود (رتبه دوم از نظر تعداد صنایع در کشور(
۳- توسعه کشاورزی و با کارای مصرف آب پایین (: اصفهان از لحاظ سطح زیر کشت محصولات سبزی و صیفی دارای رتبه دوم کشور است نقل از مدیر باغبانی جهاد اصفهان.(
یک نکته جالب اینکه بی شک یکی از بزرگترین چالشهای نگهداری فضای سبز، تامین آب با کیفیت و کمیت مناسب است. با شرایط فعلی فضای سبز اصفهان، نیاز آبی برای آبیاری بیش از 5400 هکتار عرصه فضای سبز در حدود 54 میلیون مترمکعب در سال ارزیابی شده است. یعنی معادل 1.2 برایر اب شرب 13 شهر و دهها روستای حاشیه این شهر ها در استان چهار محال بختیاری است.
حال اگر مسئولین سیاسی استان اصفهان از کارشناس و متخصصین در مدیریت بخش آب و کشاورزی به جایی مدیران غیر متخصص سیاسی بهره گرفته و تنها ۱۰ در صد کارایی مصرف آب کشاورزی را بالا ببرند (۱۰% *۱٫۳ میلیارد متر مکعب) عددی حدود ۱۳۰ میلیون متر مکعب یعنی دو برابر حداکثر حقابه تالاب گاوه خونی(۱۰ تا ۶۰ میلیون متر مکعب به نقل از مدیرعامل شرکت آب منطقه ای اصفهان) در سال در رودخانه زاینده رود جریان می یابد. و حتی در خشکسالی ها نیز زاینده رود نمی خشکید. فلذا نتیجه بی تدبیری مدیران در سالها گذشته را نباید به گردن بهره بردارن بالادست (چهار محال بختیاری) که درصد کمی از آب تولیدی خود را مصرف میکنند انداخت و به بهای صرف میلیاردها دلار بودجه مملکت در انتقال آب بین حوضه ای و مشکلات متعدد اجتماعی در حوضه کارون و تبعات بی آبی در استان خوزستان، توسعه نیافتگی و عقب ماندگی در چهار محال بختیاری و تخریب اکوسیستم زیبای زاینده رود ومحیط زیست گاوه خونی و با فرا کنی سوء مدیریت مدیران آب اصفهان و سود جویی در تعریف پروژه های که دارای توجیه اقتصادی و فنی و زیست محیطی نبوده توجیه نمود. شاعر درد آشنای استان، بهمن رافعی چه نیکو گفته:
کنار چشمه نشسته اند وتشنه است کامشان فرانشین قله اند وخالی است جامشان
مهندس مصیب شیرانی
کارشناس ارشد منابع طبیعی و محیط زیست (گرایش مدیریت آب(
