شاید گَون از نسیم پرسیده باشید” به کجا چنین شتابان” ، اما سال‌هایی هم هست که به دلیل نباریدن برف، نسیم از گون پرسیده است که چرا خشکسالی بر روی گُونه‌های گلگون گون‌ها چکیده است.

گُونه گیاهی گون در سال‌هایی که برف نباریده باشید با خطر خشکسالی مواجه می‌شود از این رو، خشکسالی یک دهه اخیر بر روی گونه‌های گون نمایان است.

مراتع چهارمحال و بختیاری میزبان بیشترین سطح و تنوع گون‌زاهای زاگرس است اما به دلیل تغییر اقلیم، خشکسالی، گردوغبار، آفت‌ها و چرای بی رویه دام این مراتع امروز با چالش زوال و خشکیدگی روبرو شده‌اند.

گَوَن با نام علمی استراگالوس (Astragalus) از خانواده باقلائیان گیاهی یک‌ ساله یا دائمی است که ارتفاع آن تا ۷۵ سانتی‌متر می‌رسد و تولید مثل آن از طریق بذر انجام می‌شود، ساقه‌های رشد یافته گیاه گون به رنگ بنفش تیره ‌و برگ‌های آن مرکب از برگچه‌هایی است که به صورت متقابل به تعداد ۱۱ تا ۳۰ جفت در محور هر برگ قرار گرفته‌اند؛ گل‌های آن به طور معمول به رنگ ارغوانی، گاهی آبی یا سفید بوده و نزدیک به انتهای شاخه‌های گل دهنده قرار دارند.

گون‌ها در زمین‌های بایر و مزارع آیش فلات شمال زاگرس بومی هستند که با آب و هوای مناطق نیمه جلگه‌ای و زمستان‌های سرد سازگار است.

گون‌ها به عنوان بزرگ‌ترین گیاهان آوندی دنیا شناخته می‌شوند و سرزمین ایران خاستگاه اصلی این گیاه و یکی از مهم‌ترین مراکز تنوع گونه‌های گون به شمار می‌رود و از میان بیش از ۷۰۰ گونه گون موجود در کشور حدود ۶۲۰ گونه آن، انحصاری ایران است.

گون‌زارها در تمامی مراتع ۳۱ استان کشور رویش می‌کنند و افزون بر استفاده‌های دارویی از کارکردهای متنوع و مهم دیگری همچون حفاظت خاک، تولید علوفه و بهبود کیفیت هوا از طریق جذب کربن نیز برخوردار هستند.

بر اساس آخرین یافته‌های به دست آمده، چهارمحال و بختیاری از نظر مساحت گون‌زارها در رتبه یازدهم کشور قرار دارد اما در دهه اخیر با بروز خشکیدگی‌های پراکنده در گون‌زارهای این استان، این وسعت با روندی کاهشی رو برو شده است.

بررسی‌های به عمل آمده بیانگر این است که امروز ۱۰ تا ۱۵ درصد از مساحت مراتع چهارمحال و بختیاری از جمله در کوهرنگ و فلارد درگیر خشکیدگی شده و تنها با مدیریت مراتع است که می‌توان مرگ خاموش گوَن‌ها را کنترل کرد.

خشکیدگی ۶۰ تا ۷۰ هزار هکتار از گون‌های چهارمحال و بختیاری

از یک میلیون و ۹۰ هزار هکتار مساحت مراتع چهارمحال و بختیاری ۵۰۰ هزار هکتار را گون‌ها تشکیل می‌دهند و از میان ۷۰۰ گونه گون شناسایی شده در کشور بیش از ۷۰ گونه آن در این استان وجود دارد.

رییس اداره مرتع اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری چهارمحال و بختیاری می‌گوید: درصد خشکیدگی مشاهده شده در محدوده هریک از گون‌زارهای استان متفاوت است اما تاکنون حدود ۶۰ تا ۷۰ هزار هکتار از مساحت گون‌های این استان دچار خشکیدگی شده‌اند.

عزت الله سلیمانی افزود: بیشتر گونه‌های گون موجود در چهارمحال و بختیاری در معرض خشکیدگی قرار دارند اما خشکیدگی گونه‌های بوته‌ای و درختچه‌ای این گیاهان بیش از دیگر گونه‌ها است.

او در خصوص علت‌های بروز این خشکیدگی در گون‌زارهای چهارمحال و بختیاری این‌گونه توضیح می‌دهد: تغییر شکل بهره‌برداری، تغییر الگوی بارشی، فشار بی‎‌رویه چرای دام، بهره‌برداری بیش از حد و خارج از توان منطقه و وجود آفت‌ها و بیماری‌ها، توالی سن بیولوژیک گیاه باعث شده تعداد بیشتری از گون‌زارها موجود در مراتع استان درگیر این تنش شوند.

گون‌زارهای منطقه حفاظت شده تنگ صیاد در معرض تهدید خشکیدگی

سلیمانی با اشاره به خشکیدگی ۳۰ تا ۴۰ درصد از گون‌های منطقه حفاظت شده تنگ صیاد چهارمحال و بختیاری می‌گوید: در این مناطق، فشار دام و دخالت‌های انسانی به مراتب کمتر است اما مشاهده بوته‌های خشک شده گون در این منطقه نشان می‌دهد که باید نسبت به بروز این تنش حساس شد و علت آن را پیگیری کرد.

به اعتقاد سلیمانی، گستردگی پدیده خشکیدگی گون‌زارها در استان‌های مختلف بیانگر این مساله است که خشکیدگی موضوعی مهمی است و علت شکل دهی آن باید با انجام طرح‌های تحقیقاتی منسجم همراه با انجام اقدامات اثربخش مورد بررسی قرار گیرد.

خشکیدگی گون‌ها پدیده‌ای چند بُعدی

کارشناس حفاظت و حمایت اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری چهارمحال و بختیاری با اشاره به اجرای طرحی تحقیقاتی از سوی مرکز تحقیقات با همکاری اداره کل حفاظت محیط‌زیست استان در خصوص خشکیدگی گون می‌گوید: خشکیدگی یک پدیده چند بعدی است که عوامل متعددی ازجمله تغییرات اقلیم و بارش در وقوع و بروز آن دخالت دارد.

سید احمد موسوی افزود: گونه گیاهی گون به شدت وابسته به برف است و مناطقی که برف گون‌های آن را به طور کامل می‌پوشاند سرحال‌تر و کمتر دچار خسارت می‌شوند.

او آفت‌ها و بیماری‌ها را از دیگر عوامل خشکیدگی گون‌ها عنوان می‌کند و معتقد است: شاید آفت و بیماری‌ها عامل اصلی خشکیدگی نبوده اما به عنوان عامل ثانویه تیر خلاص را به گون‌ها می‌زنند.

این کارشناس حفاظت و حمایت اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری چهارمحال و بختیاری با اشاره به گستردگی پدیده خشکیدگی گون‌ها در منطقه حفاظت شده تنگ صیاد می‌گوید: امروز سوسک‌های پوست‌خوار وارد این منطقه حفاظت شده و به عمق ریشه و ساقه گون‌ها زده و آن‌ها را از درون تهی می‌کند.

به گفته موسوی، سوسک‌های پوست‌خوار با خوردن آوندها خاک ارّه‌های ریزی دردالان‌های مرطوب و تاریک ایجاد می‌کنند همچنین این دالان‌ها مکان مناسبی برای رشد قارچ‌ها نیز به شمار می‌رود.

او ادامه می‌دهد: سوسک‌های پوست‌خوار ساقه‌های گون‌ها را تهی کرده و از طرفی قارچ‌ها نیز فعال و شروع به تغذیه می‌کنند در چنین شرایطی وقتی یک سری آفت‌های دیگر از جمله موریانه که جمعیت آن‌ها نرمال است متوجه شرایط مساعد فعالیت می‌شوند جمعیت آن‌ها بالا می‌رود.

موسوی یادآور می‌شود: حمله موریانه‌ها به گون‌های منطقه حفاظت شده تنگ صیاد در کنار سایر آفت‌های دیگر باعث شده که این گونه گیاهی در معرض پدیده خشکیدگی قرار گیرد.

از نظر این کارشناس گیاه پزشکی، تحقیقات در خصوص خشکیدگی گون‌زارها تاکنون به پایان نرسیده است و انتظار می‌رود با پایان یافتن این تحقیقات در چند ماه آینده به جمع بندی مشخصی در این خصوص رسید.

تغییرات اقلیمی و دگرگونی رژیم بارشی، تاثیر فعالیت‌های انسانی، انتقال آب و حذف آبخوان‌ها موجب کاهش رطوبت خاک و بروز تنش در گون‌زارهای استان شده و با توجه به جایگاه گون‌زارها در حفظ خاک این خشکیدگی می‌تواند اثرات ناخوشایندی برجای بگذارد براین اساس انجام طرح‌های تحقیقاتی برای حفظ این گونه‌های گیاهی ضرورتی غیر قابل اجتناب است.

از مجموع مساحت چهارمحال و بختیاری حدود یک میلیون و ۴۰۰ هزار هکتار آن معادل ۸۶.۴ درصد را عرصه منابع ملی شامل جنگل‌ها و مراتع تشکیل می‌دهد./ایرنا