نجمه سیددخت
ابـوعـبد الله محمد بن موسی خوارزمی، ملقب به پدر علم جبر، بزرگ ترین ریـاضی دان و منجم دربار مأمون خلیفه عباسی بود. او در نیمۀ دوم قرن هجری در خوارزم که از شهرهای خراسان بزرگ آن زمان بود؛ به دنیا آمد. بغداد در آن زمان از مراکز علمی و فرهنگی جهان اسلام بود و دانشمندان را از هر نژاد و ملیتی به خود جلب می کرد و همین امر خوارزمی را به سفر به بغداد تشویق کرد. در بغداد به بیت الحکمه که به دستور مامون عباسی برای ترجمه و شرح آثار علمی و فلسفی تمدن های یونانی، هندی، بابلی و ایرانی ساخته شده بود، دعوت شد و به همراه تنی چند از ریاضی دانان برجستۀ آن زمان، به فعالیت علمی مشغول شد و در آنجا بـه عنوان منجم رسمی دربـار خـلافت منصوب شد. در همین سال های فعالیت در بیت الحکمه بود که آثار ماندگار خود را چه در ریاضیات و چه در علم نجوم به رشته تحریر درآورد. او با روح پرتلاش خود همچون دیگر دانشمندان در جهت کسب معارف، به سرزمین های مختلف سفر کرد و آغازگر تاریخ علوم ریاضی و جغرافیا در بین مسلمانان بوده است. خوارزمی نخستین ریاضی دان برجستۀ جهان اسلام است که تاریخ این علم در میان مسلمانان با وی آغاز شده است. قسمتی از عمر خود را در بغداد گذرانید و مورخان پس از وی نوشته اند که او برای مسلط شدن بر علوم هندی، سفری به هندوستان هم کرده است.
در واقع، باعلاقهای که مسلمانان بهتدریج به علوم مختلف در قرون نخستین اسلام پیـدا کرده بودند، زمینه بـرای پیـشرفت بیشتر در عرصۀ علم و دانش در قرن سوم هجری فراهم شد. با استقرار حکومت عباسیان در بغداد و همچنین حضور خاندانهای ایرانی مانند برمکیان در دستگاه حکومت و ظهور دانشمندان مهمی چون محمد بـن موسی خوارزمی و ترجمۀ آثار علمی ملل مختلف، شرایط برای پیشرفت علوم گوناگونی ازجمله نجوم، ریاضیات و جغرافیا در قرن سوم فراهم شد تا آنجا که سدۀ سوم را میتوان بـهعنوان یـکی از قرون پایه درزمینۀ علم نجوم، جغرافیا و ریاضی برای سدههای بعدی بهحساب آورد.
می توان گفت، خوارزمی از این جهت در تاریخ علم اهمیت دارد که مبتکر دانشی است که خود آن علم را جبر و مقابله نامیده است. جبر در نگاه خوارزمی همان نظریۀ علمی معادلات درجه اول و مخصوصا درجه دوم است. خوارزمی نخستین کسی است که نظریه ای علمی را برای حل معادلات درجه دوم ارائه کرده است. بابلیان و هندیان، قرن ها پیش از خوارزمی، دستوراتی برای حل معادلات درجه دوم ارائه داده بودند و خوارزمی با این دستورات آشنایی داشته است. بعضی از مورخان تاریخ علم، کوشیده اند تا برای کار خوارزمی، منابع بابلی بیابند. اگر هم ثابت شود که خوارزمی از این منابع بهره برده است، چیزی از ارزش کارش را نمی کاهد و در مجموع کار خوارزمی تلفیق موفقی از کارهای بابلیان، هندیان و یونانیان بوده است. زیرا او با این کار خود، به ارائه نظریه ای پرداخت که در منابع هیچکدام از این تمدن ها وجود نداشت. از میان آثار وی مـیتوان بـه کتاب الجبرو المقابله اشاره نمود که کلمۀ آلجبرا در لاتـین نـیز از نام این کتاب اخذ شـده اسـت. او با کتاب جبر و مقابله خود علمی را پی ریزی کرد که پیش از او سابقه نداشت.
نظریۀ علمی خوارزمی که منشا شرقی داشت و از ذهن یک ایرانی مسلمان برخاسته بود، پیش داوری های بعضی از فلاسفه و دانشمندان نژاد پرست اروپایی را که علوم دقیقه را به طور کلی، علوم اروپایی می نامیدند و از این طریق، راه را برای تحقیر و استثمار دیگر کشورها باز کرده بودند، باطل کرد و این حقیقت را نشان داد که علم، نژاد و قبیله نمی شناسد و متعلق به همۀ انسان هایی است که در کشف رازهای جهان کوشیده اند.
روز 22 تیرماه، زاد روز خوارزمی و روز ملی فناوری اطلاعات در تقویم رسمی ایران نامگذاری شده است.
