نجمه سیددخت

امروزه نیاز به خدمات انسان­های شایسته، ماهر و متخصص در سطوح مختلف، آنقدر محسوس و ضروری است که شاید بتوان ادعا نمود که مشکل اساسی اغلب سازمان­ها، کمبود افراد ورزیده و متخصص است و ضرورت برخورداری از نیروی انسانی شایسته و متخصص در سازمان­ها، امری حیاتی است.

برای انتخاب و انتصاب افراد شایسته، باید ضابطه و ملاک وجود داشته باشد. بر اساس یک تعریف رایج و پذیرفته شده، شایسته سالاری عبارتست ازبکارگماری مناسب­ترین افراد در مناسب­ترین جایگاه در یک سازمان. در تعریفی دیگر، شایسته سالاری عبارتست از برطرف کردن موانع پیشرفت افراد زیرک و باهوش. اصطلاح شایسته سالاری برای اولین بار در سال 1958 توسط “مایکل یانگ،”جامعه شناس انگلیسی، مطرح شد. وی موقعیت اجتماعی افراد را ترکیبی از بهره هوشی و تلاش و کوشش فراوان تعریف کرده است.

برخی معتقدند که سیستم­های ارتش جهان، شاید بهترین مثال برای سازمان­های شایسته سالار باشد؛ زیرا در نظام ارتش، هر فرد تنها بر اساس شایستگی­هایی که از خود نشان می­دهد به درجه بالاتر ارتقاء پیدا می­کند. در شایسته سالاری ارائه پاداش­ها براساس قوم، نژاد، خانواده، شهر یا ملیت مشروعیت ندارد؛ همچنین سابقه کار طولانی فرد، لزوما ملاکی برای شایستگی نخواهد بود.

می­توان گفت، وجود افراد شایسته و متخصص در هر سازمان سرمایه­ای است گرانبها، به شرط آنکه مورد استفاده قرار گیرند و به حال خود رها نشوند. یکی از مهمترین دلایل عدم تحقق شایسته سالاری در سازمان­ها، خویشاوند سالاری یا رفاقت سالاری است. خویشاوند سالاری یعنی کمک به بستگان برای یافتن شغل در سازمان خود، به دلیل رابطه­شان و نه شایستگی­شان و این زمانی اتفاق می­افتد که روابط فامیلی و خانوادگی مهمتر از صلاحیت، شایستگی، تخصص و تجربه باشد. زمانی که به رابطه خویشاوندی بیشتر از شایستگی، تخصص، استعداد، ظرفیت و مهارت اهمیت داده شود، نه تنها بر عملکرد سایر کارکنان؛ بلکه بر عملکرد سازمان نیز تاثیرمنفی می­گذارد. از خویشاوند سالاری به عنوان موذیانه­ترین شکل استخدام یاد می­شود که با عنوان اعطای امتیازات به خویشاوندان یا بستگان است.

رفاقت سالاری عبارتست از آوردن دوستان قدیمی به موقعیت­های خاص، بدون توجه به کفایت و لیاقت آنها. همچنین طرفداری از کسی به دلیل موقعیت دوستی، رفاقت سالاری نامیده می­شود؛ یعنی افراد صرفا بر اساس روابط دوستانه در به کارگماردن دوستان خود تلاش می کنند نه بر اساس شایستگی. رفاقت سالاری و خویشاوند سالاری تنها به نفع گروه­های خویشاوندی خاص و دوستان نزدیک به قدرت و مدیریت است و افراد می­توانند به بهترین نحو از نردبان شغلی خود، صرف نظر از وجود هر نوع شایستگی و کفایت بالا بروند.

متاسفانه امروزه در سازمان­ها، مدیران بر اساس شایستگی و لیاقت در پست­های کلیدی انتخاب نمی­شوند. تحقیقات صورت گرفته نشان می­دهد که اکثر سازمان­ها، به دلیل عدم رعایت نظام شایسته سالاری در انتخاب و انتصاب مدیران، عملکرد رضایت بخشی ندارند؛ بنابراین چنانچه افراد نالایق اداره امور را به دست گیرند، اهداف سازمان محقق نمی­شود و سلامت و کارآیی سازمان نیز مورد تهدید قرار خواهد گرفت؛ لذا گزینش نامناسب و بدون ضابطه مدیران از طریق خویشاوند سالاری و رفاقت سالاری، از مهلک­ ترین آفات سازمانهاست.

از این رو، شایسته کسی است که در شرایط برابر، کاری را بهتر از دیگران انجام دهد و در مقایسه با دیگران بازدهی بیشتری داشته باشد. شایسته سالاری به حذف افراد ناکارآمد و فقدان شایسته سالاری، به حذف افراد شایسته و عدم رضایت منجر می­گردد. بر این اساس، سازمان­هایی موفق هستند که بتوانند افرادی را با بهترین قابلیت و شایستگی جذب و از توانایی­هایشان در مناسب ترین پُست­های سازمانی استفاده کنند و ازانتصاب افراد ناکارآمد و بی کفایت در راس امور، جلوگیری کنند.